معرفی کتاب مجموعه مقالات نخستین هم‌اندیشی زبان‌های ایرانی

کتاب مجموعه مقالات نخستین هم‌اندیشی زبان‌های ایرانی نوشتهمهرداد نغزگوی کهن، به بررسی آرایش ساخت‌های نحوی فارسی باستان در کتیبه‌ی بیستون از دیدگاه رده‌شناسی و شیوه‌های متفاوت انطباق در زبان تاتی و تثبیت ترتیب کلمه در زبان فارسی، معیار دستوری شدگی، می‌پردازد.

یکی از مباحث مهم دستور زبان، مسئله‌ی متمایز ساختن موضوع‌های فعل است. در اکثر مواقع، فاعل فعل (متعدی) می‌بایست از مفعول به طریقی متمایز شود. تمام زبان‌های جهان از سه روش زیر (یا ترکیبی از این سه روش)، برای تشخیص این دو از هم استفاده می‌کنند:

1. نشانه‌های حالت؛
2. نشانه‌های مطابقه بر روی هسته‌ی فعلی؛
3. ترتیب کلمات.

واضح است که زبان‌های ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. در واقع، در این زبان‌ها از هر سه روش فوق برای باز نمودن فاعل از مفعول استفاده می‌شود. البته استفاده از این راهکارها تنها منحصر به باز نمودن روابط دستوری فاعل و مفعول نمی‌شود و از آن‌ها می‌توان برای نشان دادن دیگر روابط نحوی و نقش‌های معنایی در سطح بند و گروه استفاده کرد.

در این صورت، میزان استفاده از هر یک از این سه راهکار در زبان‌ها متفاوت است، برای مثال در زبان‌های ایرانی شمال غربی و زبان‌های ایرانی شرقی بیشتر از نشانه‌های حالت استفاده می‌شود.

به علت اهمیت این سه راهکار و کاربرد متفاوت آن‌ها در زبان‌های ایرانی، موضوع اولین هم‌اندیشی زبان‌های ایرانی به توصیف و تبیین نشانه‌های حالت، مطابقه و ترتیب کلمات و تعامل احتمالی آن‌ها اختصاص یافت. در این راستا فراخوانی از طریق انجمن زبان‌شناسی ایران منتشر گردید و در پی آن 28 مقاله از دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور به دبیرخانه‌ی هم‌اندیشی رسید.

این مقالات هر سه موضوع مطروحه را به خوبی پوشش می‌دهند و تعدادی از آن‌ها علاوه بر توصیفات گویشی معمول، بعضی از موضوعات نظری و مناقشه‌برانگیز را نیز مورد توجه قرار داده‌اند و در مواضعی، تعاریف متعارف از بعضی مفاهیم مرتبط با سه راه‌کار را به چالش کشیده‌اند. البته شاید یکی از نقص‌های این مجموعه، عدم توازن در توصیف گویش‌های مختلف ایرانی باشد. همان گونه که از نام این هم‌اندیشی بر‌می‌آید، مقاله‌های دریافتی و پذیرفته‌ شده می‌بایست در مورد زبان‌های ایرانی باشند. به‌ طور سنتی، زبان‌های ایرانی به دو دسته‌ی زبان‌های ایرانی شرقی و زبان‌های ایرانی غربی تقسیم می‌شوند.

بیشتر زبان‌های ایرانی غربی در محدوده‌ی جغرافیایی ایران کنونی تکلم می‌شود و کم و بیش ایرانیان (حتی اگر زبان‌شناس نباشند)، کمتر با نام بسیاری از آن‌ها مثل فارسی، لری، کردی، بلوچی، تالشی، گیلکی، مازندرانی و ده‌ها مورد دیگر آشنا هستند.

با این حال زبان‌های ایرانی غربی مانند زازا، کمزاری، گونه‌های متفاوت کردی، تالشی و فارسی و جز آن که در کشورهای همسایه‌ی ایران نیز تکلم می‌گردند کم نیستند. علاوه بر برخی از زبان‌های ایرانی غربی خارج از ایران، تقریباً تمامی زبان‌های ایرانی شرقی در خارج از مرزهای ایران کنونی تکلم می‌گردند. نکته‌ی قابل توجه در تحقیقات ایرانیان این است که معمولا به زبان‌های ایرانی خارج از ایران (چه غربی و چه شرقی) توجه چندانی نمی‌کنند.

در بخشی از کتاب مجموعه مقالات نخستین هم‌اندیشی زبان‌های ایرانی می‌خوانید:

زبان‌های دنیا برای نشان دادن روابط دستوری درون جمله از سه راه توالی واژه‌ها، مطابقه و حالت‌نمایی استفاده می‌کنند؛ یعنی در زبان‌هایی ترتیب و توالی واژه‌ها نشان دهنده‌ی نقش آن‌ها در جمله است، بعضی از زبان‌ها می‌توانند هسته یا وابسته‌ها را نشاندار کنند، زبان‌هایی که هسته را نشاندار می‌کنند از نظام مطابقه، و زبان‌هایی که وابسته‌ها را نشاندار می‌کنند از نظام حالت‌نمایی استفاده می‌کنند. در حالت‌نمایی گروه‌های اسمی خود به طریقی نشاندار می‌شوند و آن نشانه می‌تواند نقش آن‌ها را نشان دهد.

زبان هرزنی (harzan-i) از جمله زبان‌های ایرانی شاخه‌ی شمال غربی است که روزگاری در اطراف مرند آذربایجان شرقی رایج بود و امروزه نشانه‌های بسیار کمی از آن بر جای مانده است. این زبان برای نمایش روابط دستوری از حالت‌نمایی و نشاندار کردن وابسته‌ها در جمله استفاده می‌کند. مواد زبانی این تحقیق هم از نوشته‌های منوچهر مرتضوی و یحی ذکاء و هم به طریق میدانی به دست آمده است. در منابعی اشاراتی به حالت‌های اسم در هرزنی شده، اما در این مقاله سعی شده است حالت‌های مختلف فاعلی، مفعول بی‌واسطه، مفعول ازی، مفعول دری، مفعول بایی و اضافی بررسی شود. نتایج حاصل نشان می‌دهد که نظام حالت‌نمایی اسامی و نیز ضمایر هرزنی در حال و گذشته از نوع فاعلی‌ مفعولی است.

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
آرایش ساخت‌های نحوی فارسی باستان در کتیبه‌ی بیستون از دیدگاه رده‌شناسی
شیوه‌های متفاوت انطباق در زبان تاتی
تثبیت ترتیب کلمه در زبان فارسی: معیار دستوری شدگی
مطابقه با مبتدا
نظام حالت‌نمایی در زبان هرزنی
تنوع ساختاری در نظام کُنایی: نقطه‌ی تلاقی نظریه و رده‌شناسی
نظام حالت و تضعیف ساخت ارگتیو در گویش کرمانجی خراسان
عوامل مؤثر در تعیین صورت نشانه‌ی مطابقه‌ی فعلی در فارسی نو
دستوری‌ شدگی ترتیب سازه‌ای در ساخت‌های کنایی نشاندار در گویش هورامی
بقا، زوال و دگرگونی ساخت اِرگَتیو در گونه‌هایی از فارسی میانه و فارسی نو