ساختار زبان های باستانی ایرانی

آثار مکتوب و مدون ایران باستان و میانه مجموعه ای ارزشمند و پربار است که گرچه همه آنها برجای نمانده است و در رویدادهای گوناگون بخش مهمی از آنها نابود شده اما همان اندازه که اکنون در دست است نشان می‌دهد که در ایران باستان به همه زمینه های زبانی، ادبی و علمی توجه شده است. در آثار نویسندگان سده های نخستین دوره اسلامی مطالبی می‌بینیم که یا به طور مستقیم برگرفته از نوشته های دوره میانه است و یا آن که بر اساس آنها تألیف و تدوین شده است.

کلام موزون هم در آنها بسیار بوده است. بخش کهن اوستای موجود که گاهان (اوستایی: گاثه) نامیده می‌شود، هنوز هم صورت شعری خود را نگه داشته است. گاثه که نام این بخش است، خود به معنی «سرود» و «آهنگ» است. وجود شعر در کتیبه های فارسی باستان قطعی نیست اما به گمان برخی از دانشمندان بخش های آغازین برخی از کتیبه ها و چند سطر در کتیبه بیستون شعر هجایی است. چنین به نظر می‌رسد که شعر دوره باستان بر اساس شماره هجاها بوده است. اما برخلاف شعر عروضی، کوتاهی و بلندی هجاها در وزن تأثیری نداشته است.

در دوره میانه نیز چگونگی شعر چنان که باید روشن نیست اما وجود شعر قطعی است به ویژه مانویان به منظوم بودن کلام توجه خاص داشته اند. درباره وزن شعر در آثار مانوی پژوهش های خوبی انجام شده است. در فارسی میانه نیز برخی کتاب ها به شعر بوده است از جمله «درخت آسوریک» و «یادگارزریران»، در اندرزنامه ها نیز بخش های منظوم بسیاری وجود دارد. شعر دوره میانه نیز اساساً نظمی هجایی داشته است و حتی در نوشته های متأخر به نوعی قافیه نیز در این آثار برمی خوریم. ادامه سنت شعری فارسی میانه را در برخی از نوشته های سده های نخستین اسلامی می‌توان دید. ادامه سنت شعری ایرانی میانه در ترانه های محلی، جمله ها و عبارت هایی که زیر عنوان فهلویات نام برده شده اند نیز وجود دارد. در متن های فارسی سده های آغازین به شعرهایی برمی خوریم که اشعار عروضی نیستند اما ترکیب شعری دارند؛ این گونه شعرها را باید اشعاری دانست که به سبک و سیاق شعرهای دوره میانه ساخته شده و ویژگی های کهن را حفظ کرده اند.