تحولات حکمت خسروانی

اما یکی از منابع تحریف حکمت خسروانی، یونانیان هستند. لازم به ذکر است که یکی از فلاسفه یونان وقتی از سرآغاز حکمت بحث می‌کند، خودش اذعان می‌کند که حکمت در ایران شکل گرفته است و می‌گوید که مردم ایران بنیانگذار حکمت و منابع حکمایی هستند. در هر صورت حکمت خسروانی از زبان باستانی به زبان اوستایی منتقل می‌شود و از زبان اوستایی نیز به دوره تاریخی سوم یعنی اشکانیان و ساسانیان می‌رود و زبان و خط پهلوی وارد زندگی ما می‌شود. خود این زبان پهلوی سه گویش دارد: پارتی میانه (پهلویک)، پارسی میانه (پارسیک، گویش جنوب غربی) و گویش سغدی. با ورود مسلمانان زبان فارسی دری به وجود می‌آید. شاهدیم که در منابعی  ورود مسلمانان را شروع انحطاط ایران معرفی کرده‌اند، اما این درست نیست. مشکلات ما از آمدن اقوام بیابانگرد از آسیای میانه به ویژه از دوره سلجوقیان آغاز می‌شود. یعنی در کشوری که نظام شهری به معنای آبادی و تجارت راه دور داشته و صنایع مانوفاکتور بسیار پیشرفته داشته و بازرگانی می‌کرده، به یک‌باره یک روساخت ایلیاتی سیاسی روی آن سوار می‌شود و به همین دلیل است که این اقوام ناگزیر می‌شوند از ایرانیان استفاده کنند. اما نکته اساسی این است که  در پی  ورود مسلمانان تخریب آنچنان نبود. البته درست است که درگیری‌های سختی چنان که طبری و دیگر منابع نشان داده‌اند، رخ داد، اما واقعیت آن است که مغ‌ها آن قدر خرابکاری کرده بودند که نتیجه‌ای جز آن در بر نداشت. مثلا مغ‌ها در یک جامعه فرهیخته به یک‌باره سواد را محدود به اشراف کردند و حتی زبان خاص مغان را نیز تغییر دادند تا کسی نفهمد. این درد بزرگی بود و در نتیجه اینکه در اسلام فریضه بر آموختن علم ولو در چین است، بسیار مورد استقبال قرار گرفت. بنابراین برخلاف دو قرن سکوت دکتر زرین کوب، اتفاقا منابع پهلوی در سه قرن اول به خصوص اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم احیا شد. یعنی این منابع به عربی و دری ترجمه شد و در نهایت نیز فردوسی در شاهنامه این میراث را با استفاده از الگوی حماسی به اوج رساند.
اینجاست که ما شاهد رونقی در داستان‌های پهلوانی هستیم. اصلا بدون بحث از حکمت پهلوانی نمی‌توان از حکمت خسروانی بحث کرد. ما ایرانیان هنوز نیز برخی اصول پهلوانی و جوانمردی و عیاری را در ناخودآگاه خود داریم که گاهی به صورت کمرنگی بروز می‌یابد. اتفاقا یکی از کارکردهای محله در شهر ایرانی این بود که عناصر اخلاق پهلوانی را به مردم یاد بدهد. حتی در معماری شهر سکو می‌گذاشتند تا پیرمرد و پیرزن بتوانند نفس تازه کنند یا دیگر عناصری که اجتماعی شدن با اخلاق پهلوانی را می‌آموخت.