ایران در تاریخ‏نگاری پیش از رنسانس در اروپا

اومانیست‏های رنسانس مدعی احیای فرهنگ و تمدن یونان و روم بودند؛ بنابراین در مطاﻟﻌﮥ تاریخ باستان، از اندﻳﺸﮥ یونانی‌رومی و نگرش تاریخی آنها بهرﮤ فراوان بردند. یونانی‏ها از پیشگامان توجه به تاریخ‏نگاری به‌مثاﺑﮥ شکلی از فعالیت فرهنگی و شیوﮤ نگرش به جهان پیرامون بودند. میراث یونانی به رومی‌ها رسید و در تاریخ سده‏های میانه، نهاد کلیسای کاتولیک روم آن را به جهان مسیحیت وارد کرد. برای فهم و مقاﻳﺴﮥ بهتر تاریخ‏نگاری رنسانس با دوران پیش از آن، ضروری است بر نگرشِ تاریخی اروپایی‏ها به ایران در دورﮤ یونان و روم و سده‏های میانه مروری کلی داشته باشیم.

به‌طور کلی در تاریخ‏نگاری یونانی، به ایران و ایرانی دو گرایش مهم وجود داشت که از روند تحولات سیاسی و فرهنگی و شکل‏گیری دو تمدن ایرانی و یونانی در جهان باستان متأثر بود. گرایش اول از اندﻳﺸﮥ فلسفی یونان و شناخت فیلسوفان یونانی از حکمت ایرانی برخاسته بود. سقراط و افلاطون و گزنفون از نمایندگان این گرایش بودند. افلاطون در رساﻟﮥ الکبیادس یکم که شرح گفت‌وگوی سقراط با الکبیادس است، به‌نقل از سقراط از نژاد والای ایرانی‌ها و شاهان آن سخن می‏گوید و پادشاهان ایران را از فرزندان هخامنش و از نژاد پرسه اوس، فرزند زئوس، می‏خواند.

در این گفت‌وگو سقراط ضمن ﺗﺄییدکردن جایگاه حکمت و دانایی نزد ایرانی‌ها، از عظمت و فضیلت شاهان ایران یاد می‌کند و چگونگی تربیت شاهزادگان ایرانی را برپاﻳﮥ حکمت زرتشت و سایر فضائل انسانی توصیف می‏کند. در میان مورخان یونانی، گزنفون، شاگرد و مرید سقراط، شناخته‌شده‏ترین فرد در این گرایش است. او بسیاری از تحولات و روابط خاندان هخامنشی و یونانی‏ها را شاهد بود. کتاب کوروپدیا (Cyropaedia) یا تربیت کورش، معروف‏ترین کتاب او در ارتباط با تأثیرپذیری از فرهنگ ایرانی است..

گرایش دوم از شکل‏گیری تاریخ‌نگاری یونانی پس از جنگ‌های ایران و یونان متأثر بود و ایرانی‌ها را سرور بربرها و مظهر استبداد شرقی تلقی می‏کرد. هرودوت نمونه‏ای از دوپارگی شرق و غرب، ایران و یونان، در ذهن تاریخی یونانی‏هاست. جنگ‏های ایران و یونان به نگارش نوعی از تاریخ‏نویسی، به نام «پرسیکا»، در میان یونانی‏ها منجر شد که اندﻳﺸﮥ محوری آن تقابل میان دو فرهنگ بود.

این جنگ‌ها پیامدهای مهمی بر ذهنیت تاریخیِ یونانی‏ها داشت؛ ازجمله که به هویت‏سازی یونانی‏ها و شکل‏گیری «جهانِ یونانی» در برابر «دیگری» (Other) انجامید. درواقع، ابداع این عبارت برای غیریونانی‏ها از زمان جنگ‏های ایران و یونان و به‌طور مشخص، برای ایرانیان به کار رفت. چنانکه ارسطو «دیگری» را معادل پارسیان می‏دانست که بربر و بلکه بردﮤ سرشت بودند (Curtis, 2009: 52-53). او در کتاب سیاست، خوی پستی و بردگیِ ایرانی‌ها را از شیوﮤ حکومت‌داری آنها ناشی می‌داند.

در این مرحله از تاریخ اندﻳﺸﮥ یونانی، حتی خشایارشا نوادﮤ تروایی‏ها معرفی شد که یونانی‏های آسیایی را در برابر یونانی‏های اروپایی بسیج کرده بود.  در تواریخاثر هرودوت و نمایشناﻣﮥ پارسیان اثر آیسخیلوس (Aeschylus)، بارها واژﮤ بربر برای ایرانی‌ها به کار رفته است. پارسیان اثر آیسخیلوس، نخستین اثر ادبی یونانی است که در آن واژﮤ بربر (Barbaros) بسیار دیده می‏شود. اثری که هشت سال پس از نبرد معروف سالامیس (472پ.م) نوشته شد. بااین‌حال بیشترین شواهد مکتوب در یونان، دربارﮤ بربری‌دانستن ایرانی‌ها، از زمان جنگ پلوپونزوس (Peloponnesian) میان آتن و اسپارت است که آتنی‌ها نقش پارسیان را در آن جنگ بازگو کرده‏اند.

میراث تاریخ‏نگاری یونانی‌ها به رومی‌ها رسید و آنها نیز پارتی‌ها و کارتاژی‏ها را بربر می‏خواندند. این در حالی است که پارتی‌ها در مقابل رومی‌ها، پیروزی‏های متعدد نظامی به دست آوردند و نویسندگانی همچون استرابو (Strabo)، جغرافی‌دان یونانی، امپراتوریِ پارتی‌ها را تنها رقیب رومی‌ها خوانده بود. بااین‌حال خطابه‏های سیسرو نشان می‏دهد دست‌کم از زمان او، رومی‌ها خود را حامل ارزش‏های حقیقی به سایر مناطق اروپا و آسیا می‏دانستند. همچنین آریستیدس  (117تا181م) به تقلید از هرودوت، شیوﮤ حکمرانی پارسی‌ها را تحقیر کرد.

یادآوری این نکته ضروری است که پلوتارک (حدود 46تا120م)، مورخ و فیلسوف رومی، از معدود کسانی بود که به فضایل اخلاقی و جوانمردیِ شاهان ایرانی گواهی داد. او غیرت و مردانگی اردشیر یکم هخامنشی را ستایش کرد.

در سده‏های میانه، تاریخ‏نگاریِ مسیحی و تاریخ‏نگاریِ قومی به موازات هم در کانون توجه بود. تاریخ‏نگاری ِمسیحی نوعی تاریخ کلی یا تاریخ جهان را پی‏ریزی کرد که به حوادث تاریخی تحت‌تأثیر تقدیر الهی و عنایت خداوندی توجه و آنها را تفسیر می‏کرد. در این نوع تاریخِ جهان، نبردهای ایران و یونان بی‏طرفانه بررسی می‏شد.

بااین‏حال رویکرد این نوع تاریخ‏نگاری دربارﮤ تحولات معاصر به تقسیم دو جهانِ نور و ظلمت انجامید که در آن تمام غیرمسیحیان به ﺟﺒﻬﮥ ظلمت تعلق داشتند. در تاریخ‏نگاریِ قومی، بزرگ‌ترین قوم‌ها برپاکنندﮤ مهم‏ترین امپراتوری‏ها در تاریخ شناخته شدند. ازاین‌رو مادها و پارس‌ها در کنار بابلی‏ها و مقدونی‏ها و رومی‌ها، در شمار امپراتوری‏های بزرگ جهان بودند البته این تصور از قوم‌های تاریخی، از متون یهودی متأثر بود. در کتاب دانیال، شریعت پارس‌ها و مادها منسوخ‌ناشدنی خوانده شده بود.

در دورﮤ شارلمانی که نخستین پادشاهی مهم سده‏های میانه بود، برای دربار فرانک‏ها روابط با مسلمان‌ها اهمیت یافت و به‌این‌ترتیب مبادﻟﮥ سفیران و ارسال هدایا میان شارلمانی و هارون‏الرشید، ﺧﻠﻴﻔﮥ عباسی، آغاز شد. بااین‏حال، ساﺑﻘﮥ تاریخیِ شناخت اروپایی‏ها از ایرانی‌ها در دورﮤ باستان و میراث رومی شارلمانی موجب شده بود شرح‌حال‏نویسِ شارلمانی هارون‏الرشید را پادشاه پارس بخواند. اینهارد (Einhardus)، شرح‌حال‏نویسِ شارلمانی، در ذکر رویدادهای سال‌های 787تا801م/171تا185ق می‏نویسد هنگامی‌که شارلمانی در راونا (Ravenna) چند روزی اقامت کرد، مطلع شد هارون‏الرشید، پادشاه پارسی‌ها، چند سفیر به بندر پیزا (Pisa) فرستاه است و سفرا وارد بند شده‌اند. او می‏نویسد یکی از سفیران ایرانی بود که از طرف شاه پارس آمده بود. اینهارد در گزارش خود، مکرر از هارون‏الرشید در جایگاه پادشاه ایران یاد می‏کند.

نگاهِ تاحدودی بی‏طرفاﻧﮥ تاریخ‏نگاری سده‏های میانه به تاریخ جهان، به‌ویژه به نبردهای ایرانی‌ها با یونانی‌ها و رومی‌های باستان، در دورﮤ جنگ‏های صلیبی سَمت‌وسوی دیگری به خود گرفت. بعضی از مورخانِ این دوره، ایرانی‌ها را با عرب‌ها مقایسه کردند و نبردهای مسیحی‌ها و مسلمان‌ها را به رقابت‏های یونانی‌ها و رومی‌ها با پارسی‌ها تشبیه کردند.

راجر بیکن (Roger Bacon) (1214تا1294م/611تا694ق)، ‌کشیش و فیلسوف انگلیسی، عرب‌ها را از نظر لذت‌جویی و خوش‌گذرانی با شاهان پارس، نظیر داریوش و خشایارشا، مقایسه کرده است. او در این تفسیر به دیدگاه‏های نویسندگان یونانی دربارﮤ پارسیان استناد کرده است. این تأثیرپذیری از یونانی‌ها در مواجهه با ایرانی‌ها، در آثار مورخان بیزانسی در عصر جنگ‏های صلیبی و دورﮤ تهاجم‌های ترک‌ها نیز بازتاب یافت؛ چنانکه در آثار مورخان اواخر سدﮤ سیزدهم میلادی/هفتم قمری، آنها تمام دشمنان خود را پارسی‌ها خطاب کرده‏اند.