اهمیت حکمت خسروانی

اما اهمیت حکمت خسروانی در چیست؟ متاسفانه این حکمت بعدا دچار تفسیرهای غلط شد. امروز در علم جدید از زمان و مکان بحث می‌شود. به مفهوم فلسفی امروز یکی از شکل‌های ماده زمان است. چنان که دیدیم در حکمت خسروانی امکان توضیح تجربی زمان پدید می‌آید. از این جا به فضا و به نوبت فضا (turn of space) می‌رسیم. جالب است که این نوبت فضا پیش از اندیشه پست مدرن نزد امثال لوفور و دیگران در حکمت خسروانی مطرح شده است. یعنی فضا را به عنوان بعدی که باید اضافه شود، در نظر می‌گیرد. این سپهری که پدید می‌آید، بعدا در آیین مزدایی بنیاد کردار نیک، گفتار نیک و پندار نیک می‌شود. بحث بعدی در حکمت خسروانی این است که فضای بین آسمان و زمین قلمروی نور است، قلمرویی که تاریکی و نور را از هم باز می‌دارد. دلیل کاربرد بازداشتن، این است که ظلمت اهریمنی و نور مینوی است و به همین خاطر سپهر می‌کوشد ظلمت را از نور باز دارد تا عرصه نور را تسخیر کند. بر اساس این عرصه ظلمت و نور دو جهان طرح می‌شود: جهان مینوی یا آسمانی و جهان استخوانی یا مادی. عالم سومی هم به این دو در حکمت خسروانی اضافه می‌شود.
قبلا اشاره شد که چگونه اخترشناسی در حکمت خسروانی مهم است. گفته شد که ابتدا زمان بی‌کران (آکرانه) بوده و بعد به درخواست زروان کرانمند شد. این زمان کرانمند در حد و مرز کالبدها شکل آنها را به خود می‌گیرد. یعنی سپهر یا آسمان بر تحولات پیرامون ما و بر اجسام و اشکال تاثیر می‌گذارد، این زمینه تحولات مادی است. وقتی منابع اوستایی را مشاهده می‌کنید، می‌بینید که هیچ اشاره‌ای به این پیشینه نیست، اما وقتی مباحث آن را باز می‌کنید می‌بیند که این افکار هست. مخصوصا نگرش اوستایی در دو اصل خلقت اهورامزدایی و اهریمنی، به خصوص شبیه نگاه زروانی است. البته چنان که گفته شد این نگاه پیشینی در دوره ساسانی بسیاری از اصول زرتشتی و اصول حکمت خسروانی دچار تحریف می‌شود. مخصوصا در آثار دوره ساسانی مثل دینکرد و زاداسپرم و بندهش این عناصر تحریف‌آمیز دیده می‌شود.
در زمینه تحریف‌ها بحث دیگر تحولات زبانی است و بدون درک این تحولات زبانی اندیشه ایرانشهر قابل شناختن نیست. منابع ما برای درک این اندیشه ادبیات باستانی است. این منابع به ما کمک می‌کند تا بحث‌های مختلفی که تا شیخ شهاب سهروردی ادامه دارد را دریابیم. از شیخ شهاب به بعد متاسفانه یک تلقی اشعری غلبه پیدا می‌کند و این اندیشه را دچار تحریف می‌کند. اما ستارگانی چون حیدر آملی و ملاصدرا و ملاهادی سبزواری این تفکر را ادامه می‌دهند و تا زمان ما ادامه می‌یابد. به خصوص ملاصدرا که اندیشه وحدت وجود را غلیظ‌تر مطرح می‌کند. کسانی هم در زمانه ما مثل مرحوم آیت‌الله آخوند ملاعلی ابن ابراهیم معصومی این اندیشه را ادامه می‌دهند.