ایران باستان در اندﻳﺸﮥ تاریخیِ رنسانس

در اندﻳﺸﮥ تاریخیِ رنسانس، نوعی تداوم و تحول در موضوع جهان باستان دیده می‏شود. تداوم به‌معنای پیوند با تفکر تاریخی یونان و روم باستان و علاقه‌های ذهنی مورخان و نویسندگان باستانی و تحول به‌معنای تفسیر جدید از جایگاه ایرانی‌های باستان در میان ملت‌ها و قوم‌های دیگر. اومانیست‏های رنسانس به مطاﻟﻌﮥ ادبیات کلاسیک و آثار مورخان یونانی و رومی روی آوردند؛ اما به‌نظر می‏رسد رویکرد تاریخیِ اومانیست‏ها به روابط ایران باستان با جهانِ یونانی‌رومی و همچنین برداشت آنها از جایگاه ایران در تاریخ جهان با مورخان یونانی همسو نبود؛ بلکه از فیلسوفانِ سقراطی، یعنی افلاطون و گزنفون، متأثر بود. مورخان رنسانس در این زمینه با ایجاد تحول در اندﻳﺸﮥ تاریخی، تاریخ باستان را دوباره بازخوانی کردند. در این بازخوانی که به‌شدت از تحولات سیاسی معاصر تأثیر پذیرفته بود، ایران به‌مثاﺑﮥ ساخت سیاسی قدرتمند و امپراتوریِ نیک‌اندیش و به‌سامان با رویکرد خردورزانه و هماهنگ با سنت‏های پارسی‌های باستان شناخته شد.

ماکیاولی در گفتارها، روند انتقال دولت‏های بزرگ باستانی را از آشور به کشور مادها و ایران و سپس ایتالیا و روم می‏داند. مطاﻟﻌﮥ ادبیات و تاریخ عصر کلاسیک یونان و روم دغدﻏﮥ اصلی اومانیست‏های دورﮤ رنسانس بود؛ اما دربارﮤ نحوﮤ نگرش به ایرانی‌ها، سیمای غالب بر تاریخ‏نگاریِ کلاسیک را نادیده گرفتند. به عبارت دیگر، اومانیست‏ها بیش از آنکه در نگرش به ایران باستان از هرودوت تأثیرپذیرند، دنباله‌رو سقراط و افلاطون و گزنفون بودند. افلاطون در کتاب قوانین که مفصل‏ترین اثر او و درواقع حاوی مهم‏ترین دیدگاه‏های او در زﻣﻴﻨﮥ ﻓﻠﺴﻔﮥ سیاسی است، پادشاهی کوروش و داریوش را الگوی فرمانروایی نیک‌اندیش برای مردم دانسته و شکوهمندی ایران را در دوران فرمانروایی آنها ﺗﺄیید کرده است.

ترﺟﻤﮥ دیرهنگام تاریخ هرودوت نیز در این امر بی‌تأثیر نبود. بااین‌حال وقتی تاریخ‏نگاریِ رنسانس و اندﻳﺸﮥ سیاسی این عصر بررسی می‏شود، توجه بهکوروپدیا (کوروش‌نامه) اثر گزنفون و نادیده‌انگاشتن تواریخ هرودوت دربارﮤ ایرانی‌ها بیشتر مشاهده می‏شود. گزنفون در کتاب خود از آداب و تربیت ایرانی‌ها به‌نیکی یاد می‏کند و کوروش را دارای فطرت نیک می‏داند.

او برخلاف سایر مورخان، معتقد است کوروش به مرگ طبیعی مُرد و وصیت‌ها و نصیحت‌های پیامبرگوﻧﮥ او را در هنگام مرگ به اطرافیانش نقل می‏کند. این‌گونه به‌نظر می‌آید که باید گزنفون را الهام‏بخش فلاﺳﻔﮥ سیاسی این دوره تلقی کرد. ماکیاولی در کتاب شهریار،تحت‌تأثیر کوروپدیا، از کوروش در حکم یکی از چند شخصیت باستانی یاد می‏کند که شاﻳﺴﺘﮥ تقلید و رهروی‏اند. او کوروش را در کنار موسی(ع) و رومولوس (Romulus) و تیسیوس (Theseus)، ازجمله برجسته‏ترین و عالی‌مقام‏ترین افراد در تاریخ بشر می‏داند که براساس لیاقت و استعداد شخصی و نه به‌واﺳﻂﮥ بخت و اقبال به مقام شهریاری رسیدند. او در مقام مقایسه، کوروش را از آن نظر متفاوت از موسی(ع) می‏داند که موسی(ع) هدایت الهی را نیز دارا بود؛ اما کوروش با تکیه‌بر ارادﮤ خود به فرمانروایی و عظمت رسید.

در رنسانسِ ایتالیا توجه به کوروش پارسی و تأثیرپذیری از گزنفون در این زمینه داﻣﻨﮥ وسیعی داشت. فرانچسکو فیللفو (Francesco Filelfo)، اومانیست ایتالیایی که زبان یونانی و لاتین آموخته بود، آثار کلاسیک ازجمله کوروپدیا اثر گزنفون را مطالعه و ترجمه کرد. کوروپدیا چنان بر او تأثیر نهاد که او را متقاعد کرد پادشاهی بهترین نوع حکومت است و پادشاهان ملت‏های بزرگ، همچون کوروش و سزار را الهام‏بخش شاهزادگان ایتالیا قلمداد کرد.

گزارش گزنفون دربارﮤ کوروش که او را فیلسوف‌شاهی خردمند و شاﻳﺴﺘﮥ شهریاری توصیف کرده بود، در عصر رنسانس در سایر کشورهای اروپا نیز در کانون توجه قرار گرفت. علاوه‌بر فیللفو، مترجمان و رساله‏نویسان و مورخانی نظیر یوهانس لیون کلاویوس (Johannes Leunclavius)، پوجو براچولینی (Poggio Bracciolini) و هنری استین (Henry Estiene) در سرتاسر اروپا ترجمه‏ها و گزارش‏هایی از کوروپدیا به نگارش درآوردند. براچولینی شرح سفرهای نیکولو دِ کنتی (Nicolo De Conti) (1385تا1496م/787تا902ق) را به شرق، ازجمله ایران و هند، منتشر کرد و این‌گونه با فرهنگ ایرانیان آشنا شد.

ادوارد ششم (1537تا1553م/944تا961ق)، پادشاه انگلستان، به‌واﺳﻂﮥ معلم خصوصی‏اش، سر جان چک (Sir John Cheke) که چهرﮤ برﺟﺴﺘﮥ مطالعه‌های یونانی در کمبریج بود، با متن یونانی کوروپدیا آشنایی یافت و تحت‌تأثیر آن قرار گرفت. در همین دوره است که در انگلستان، اومانیست‏های انگلیسی ترﺟﻤﮥ انگلیسی کوروپدیا را از زبان یونانی انجام دادند و دربارهای پادشاهی را با شیوﮤ حکومت‌داری ایرانی‌های باستان آشنا کردند.

آندره‏آ بیلیا (Andrea Biglia) (1394تا1435م/797تا839ق)، اومانیست دیگر اهل میلان، نگرش قرون وسطایی از ایران، در حکم دشمن همیشگیِ تمدن یونانی‌رومی را دگرگون کرد. او با نگارش رساله‏ها و تفسیرها دربارﮤ تاریخ شرق و جهان باستان، امپراتوری ایران و روم را دو دولت متمدن معرفی کرد که همواره درگیر تهاجم‌های بربرها بودند. از نظر او، این دیدگاهِ مورخان سده‏های میانه نادرست بود که حکومت مسلمانان را جانشین امپراتوری ایران در شرق تلقی می‏کردند. «بیلیا اعراب را مهاجمان بربری تلقی می‏کرد که به تمدن باشکوه ایران یورش برده بودند و از این جهت ایران را با روم که درگیر تهاجم‌های بربرها بود، مقایسه کرد».

بیلیا از معدود اومانیست‏های رنسانس بود که از ایران باستان تصویر روشنی به همتایان خود ارائه کرد و بر تمایز چشمگیر تمدن و فرهنگ ایرانیان، در مقایسه با سایر قوم‌ها و دولت‏های مسلمان و شرقی، تأکید کرد. قدمت تاریخی، سازمان سیاسی، مذهب رسمی و سنت‏های ملی ازجمله ویژگی‏هایی بود که به‌عقیدﮤ بیلیا ایران باستان را از دیگر قوم‌ها و دولت‏های مسلمان، نظیر عرب‌ها و ترک‌ها، متمایز می‏کرد. دلبستگی بیلیا به تمدن‏های باستانی موجب شد نفرت خود را از عرب‌ها هم به علت جنگ‏های صلیبی و مقابله با مسیحیان و هم به علت فروریختن نظام امپراتوری ایران باستان نشان دهد.

مورخِ دیگر دورﮤ رنسانس، یعنی فلاویو بیوندو (Flavio Biondo)، در سال 1444م/848ق کتاب دهه‏ها (Decades) را به نگارش درآورد و او نیز برتری پارسی‌ها را در میان تمدن‏های شرقی ﺗﺄیید کرد و ایران را کانون اصلی و نخستین قدرت در شرق دانست. بیوندو دربارﮤ ظهور ترک‌ها و پیشروی آنها در قلمرو بیزانس نیز معتقد بود آنها پس از پیروزی‌ها و دستیابی به قدرت، به‌جای‌آنکه یک امپراتوری به نام خود ایجاد کنند، برای خود هویت پارسی اتخاذ کردند.